Inlichtingendiensten waarschuwen al langer voor extreemrechts geweld
"Sieg heil" roepen, met NSB-vlaggen zwaaien en politieauto's in de fik steken. Het extreemrechtse geweld van afgelopen zaterdag kwam voor de inlichtingendiensten niet onverwachts. De AIVD en NCTV waarschuwden de afgelopen jaren steeds stelliger voor toenemende dreiging uit die hoek.
In juni uitte de NCTV nog "onverminderd grote zorgen over de snelle online radicalisering en mogelijke geweldsdreiging van met name jongeren in rechts-terroristische online netwerken". De Justice for Prosperity Foundation, die extremistische bewegingen onderzoekt, zag in juli online al plannen vormen voor de geweldsexplosie.
"In verschillende chatgroepen zagen we dat de taal extremer werd en het aantal berichten toenam. Er werden dingen gezegd als: we gaan die linkse ratten kapotslaan, heil Hitler. We maken af wat Hitler begonnen is", zegt ex-AIVD'er en NCTV'er Jelle Postma, die directeur is van de Justice for Prosperity Foundation. De stichting doet onderzoek door data van socialemediaplatformen te analyseren.
'Borderline content'Jongeren komen vaak via wervingstechnieken op sociale media in contact met extreemrechts gedachtegoed, omschrijven de inlichtingendiensten.
Via zogeheten borderline video's, waar extremistische boodschappen zijn verpakt in gecodeerde taal en symbolen, op platforms als TikTok en Instagram worden ze gelokt naar chatgroepen op niet gereguleerde platforms. Op Telegram, Gab, 4chan en Discord wordt vervolgens extreem gewelddadige content gedeeld.
"Er is een reële kans dat personen binnen deze groepen in hoog tempo radicaliseren en uiteindelijk zullen overgaan tot terroristisch geweld", schreef de NCTV afgelopen zomer. Vaak hebben deze mensen psychische problematiek.
Wat is rechts-extremistisch gedachtegoed?Centraal in het gedachtegoed van rechts-extremisten staat dat het verlangen naar een witte etnostaat. Daarvoor willen ze miljoenen mensen op basis van hun ras, geloof, geaardheid of standpunten deporteren, schrijft de NCTV. Dit noemen de rechts-extremisten ook wel "remigratie".
Ook is de omvolkingstheorie veelgehoord, een racistische complottheorie die stelt dat de elite het witte ras wil verzwakken via massa-immigratie. Toegang tot abortus, euthanasie, lhbtiq+-rechten en zelfs feminisme worden weggezet als bedreiging en zouden de geboortecijfers en bevolkingsomvang verder reduceren.
Inlichtingendiensten wijzen op de tactiek van het "normaliseren" van het rechts-extremisme. Rechts-extremisten zouden mensen laten wennen aan extreme uitingen, door bijvoorbeeld stickers met extremistische symbolen op lantaarnpalen te plakken, haatdragende boodschappen via grappig bedoelde memes te verspreiden of de term 'omvolking' in het migratiedebat als een niet-radicale opvatting te presenteren.
Het uiterlijk van rechts-extremisten zou daarbij ook een belangrijke rol spelen. Waarbij klassieke beelden van rechts-extremisten bestaan uit kale koppen en Lonsdalepetjes, dragen zij nu jasje-dasje, presenteren ze zich als familieman en zijn ze welbespraakt en intellectueel, stellen de rapporten van de inlichtingendiensten.
"Wij zien die normalisatie ook in online chatgroepen", zegt onderzoeker Postma. "Rechts-extremisten fantaseren daar steeds openlijker over aanslagen en anderen iets aandoen, zonder nog heel zorgvuldig te zijn op wie meeleest."
Volgens hem heeft de politiek hier een belangrijke bijdrage aan geleverd. "Centrum- en uiterst rechtse partijen hebben de polarisatie gevoed en niet begrensd. Terwijl de politiek juist fatsoenlijke normen zou moeten stellen."
Volgens de NCTV was rechts-extremistisch geweld vanaf de Tweede Wereldoorlog tot de jaren 70 slechts een incidenteel verschijnsel. Maar dat veranderde daarna. "De verklaring hiervoor was dat toen duidelijk werd dat Nederland een immigratieland was geworden en dat de aanwezigheid van etnische minderheden een permanent karakter kreeg", schrijft de dienst in een rapport uit 2018.
De gekozen doelwitten pasten zich volgens de dienst door de jaren heen aan nieuwe vijandbeelden aan. Waar geweld zich in de jaren 60 en 70 richtte tegen gastarbeiders uit Italië en Spanje, en later Marokko en Turkije, verschoof dat vanaf de jaren 90 naar asielzoekers en de islam. Joodse personen en objecten bleven al die tijd een doelwit.
Andere onvredeVanaf 2014-2015 zien de inlichtingendiensten een verschuiving in rechts-extremistisch geweld. Acties noemden ze tot dan toe "relatief ongeorganiseerd" en "spontaan", en "geen dreiging voor de nationale veiligheid".
Maar "de komst van vluchtelingen, gepaard met angst voor terrorisme, heeft geleid tot steeds openlijker activiteiten van extreemrechts", schrijft de NCTV in een rapport in 2016. Dat jaar was er een terroristische aanslag op een moskee in Enschede, werden inspraakavonden over de opvang van asielzoekers verstoord en werden er 'burgerpatrouilles' opgericht.
De inlichtingendiensten zien ook dat extreemrechtse activiteiten steeds vaker worden gekoppeld aan onvrede of angst die niet ontstaan in het rechts-extremisme. Zo speelde corona een belangrijke rol in het aantrekken van sympathisanten zonder historie met rechts-extremisme, waarbij de omvolkingstheorie werd gekoppeld aan complotten rondom de coronacrisis en anti-overheidssentiment.
"We zagen dat de mensen op het Malieveld zaterdag deels dezelfde mensen waren als die bij de coronarellen", zegt Postma. "Sommige berichten kwamen uit de virushoek, andere gingen over asielzoekers die dochters verkrachten en andere weer over het tekort aan woningen. Zo werden mensen op verschillende manieren opgeruid die zich uiteindelijk allemaal hebben verzameld op het Malieveld."